ΑΡΧΑΙΑ ΤΟΠΟΓΡΑΦΙΑ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΚΥΜΗΣ
ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ
Η περιοχή της Κύμης παρουσιάζει μεγάλο παλαιοντολογικό ενδιαφέρον. Στα παλιά λιγνιτωρυχεία της Κύμης είχαν βρεθεί το 1916 απολιθωμένα σπονδυλωτά, μεταξύ των οποίων το γνωστό "ανθρακοθήριο" της Κύμης, πρόγονος του σημερινού ιπποπόταμου, που σήμερα εκτίθεται στο Παλαιοντολογικό Μουσείο των Αθηνών. Ανήκει στην εποχή του Μειόκαινου, 15 εκατομμύρια χρόνια πριν από σήμερα. Η πανίδα της Κύμης αποδεικνύεται παλαιότερη από αυτήν του Πικερμίου, που έχει βρεθεί στον Αλμυροπόταμο της Εύβοιας.
Από τους νεολιθικούς χρόνους η περιοχή έχει δώσει άφθονα δείγματα κατοίκησης. οι περισσότερες θέσεις βρίσκονται στην πεδιάδα του Αυλωναρίου και της Βρύσης. Επάνω από το χωριό Βρύση βρίσκεται η Δραγκονάρα, ένα απόκρημνο ύψωμα, φυσικό οχυρό, που αποτελεί αντέρεισμα των βουνών της Σκοτεινής. Νεολιθικά και Πρωτοελλαδικά όστρακα αυλλέχτηκαν κατά καιρούς στην απογυμνωμένη βραχώδη θέση, αλλά και στα σπήλαια που βρίσκονται προς την πλευρά της χαράδρας του Μανικιά.
Στην απέναντι πλευρά της χαράδρας σε απόκρημνη θέση βρίσκεται η Τουρκοσπηλιά με πολλά κεραμικά λείψανα της Τελικής Νεολιθικής (τελευταία φάση της νεολιθικής, που στην Εύβοια συναντάται σε πολλές θέσεις, ιδιαίτερα στην περιοχή της Κύμης). Όμοια κεραμεική έχει βρεθεί στο σπήλαιο Σκοτεινή στα Θαρούνια. Στον κάμπο του Αυλωναρίου υψώνονται δυο λόφοι, το Παλαιόκαστρο και οι Άντηρες. Στον πρώτο βρέθηκαν ΠΕ και ΜΕ όστρακα και στο δεύτερο νεολιθικά και ΠΕ. Πρόκειται για σημαντικούς οικισμούς, που ελέγχουν τον εύφορο κάμπο. Νεολιθική κεραμεική βρέθηκε και στο σπήλαιο Σκληρό του Αυλωναρίου. Στην ίδια περιοχή μια άλλη ΠΕ θέση εντοπίστηκε σ ένα μικρό λόφο πριν απ' το χωριό Οριό. Πρωτοελλαδικός οικισμός είχε εντοπισθεί το 1962-63 στην παραλία της Μουρτερής, όπου το 1976 έγινε δοκιμαστική ανασκαφή. Στην ίδια περιοχή λίγο πριν από την παραλία στη θέση Πατητήρι βρέθηκε προϊστορική κεραμεική, μάλλον της νεολιθικής περιόδου. Πρωτοελλαδική κεραμεική απέδωσε η επιφανειακή έρευνα στον Πρ.Ηλία, όχι μακριά από τη μονή της Παναγίας Μάντζαρη.
Κεραμεική της Τελικής Νεολιθικής, ίδια με της Δραγκονάρας, της Ποταμίας και των Θαρουνιών, βρέθηκε σε μεγάλο σπήλαιο κάτω από το μεσαιωνικό κάστρο της Γκρασπηλαίας στην Οχτωνιά. Μέσα στο σπήλαιο ήταν έντονα τα ίχνη παρουσίας του ανθρώπου και στις μεταγενέστερες προϊστορικές φάσεις και μέχρι το τέλος των ιστορικών χρόνων. Πρόκειται για μια θέση, που η ανασκαφή της μπορεί να δώση στρωματογραφημένο υλικό και να αποσαφηνίσει τη διαδοχή των προϊστορικών φάσεων της Εύβοιας. Πάντως είναι αξιοσημείωτη η η ύπαρξη πολλών θέσεων της τελευταίας φάσεως της Νεολιθικής στην περιοχή της Κύμης, ενώ η Νεώτερη Νεολιθική υπάρχει μόνο στο Αυλωνάρι (Άντηρες) μέχρι στιγμής. Το γεγονός έχει ιδιαίτερη σημασία, αν σκεφθούμε ότι γενικά η φάση της ΥΝ έχει άμεσες σχέσεις με το χώρο του Αιγαίου και συναντάται κυρίως στην ανατολική ηπειρωτική Ελλάδα. Η Κύμη εξ αιτίας της γεωγραφικής της θέσης βρίσκεται μέσα στο χώρο του Βόρειου Αιγαίου και φυσικό να σχετίζεται με τις απέναντι μικρασιατικές ακτές, όπου άνθισε ο πολιτισμός αυτός.
Στην ΠΕ ΙΙ και ΜΕ περίοδο σημαντικό κέντρο στον κάμπο του Οξυλίθου είναι ο λόφος Παλαιόκαστρο. Το ύψωμα δεσπόζει στη γύρω περιοχή, αλλά μέχρι σήμερα τα επιφανειακά ευρήματα που έχει παρουσιάσει είναι φτωχά. Γενικά η ΠΕ και ΜΕ περίοδος αντιπροσωπεύεται καλά στην περιοχή νοτίως του Οξυλίθου.
Μια άλλη προϊστορική θέση, που δεν μπορεί προς το παρόν να ταυτιστεί, βρέθηκε τελευταία κοντά στο χωριό Ενορία και κάτω από την κορυφή του υψώματος Βράχος. Τα όστρακα είναι άβαφα με τεφρό πυρήνα και η τεχνική μπορεί να θεωρηθεί νεολιθική.
Ήδη από την εποχή του Παπαβασιλείου είχε επισημανθεί ο πλούτος της περιοχής σε μυκηναϊκά λείψανα. Ο ακούραστος εκείνος ερευνητής αφιέρωσε αρκετό χρόνο στον εντοπισμό και ανασκαφή μυκηναϊκών τάφων. Σήμερα, δυστυχώς μετά την πάροδο 70-80 χρόνων τα μνημεία έχουν επιχωσθεί και είναι αδύνατο να εντοπίσει κανείς με ακρίβεια τις θέσεις των θολωτών και θαλαμοειδών τάφων, που αναφέρει. Απομένουν μόνο τα ευρήματα που βρίσκονται στο Μουσείο της Χαλκίδας.
Είναι βέβαιο ότι κάποιο ισχυρό γένος κυριαρχούσε στην περιοχή Κύμης από τους πρώτους μυκηναϊκούς χρόνους. Δεν μπορούμε να γνωρίζουμε αν υπήρχαν ισχυρά οικιστικά κέντρα ή μικροί διεσπαρμένοι οικισμοί. Πάντως μέχρι σήμερα μυκηναϊκοί οικισμοί δεν έχουν βρεθεί παρά ελάχιστοι. Το Παλαιόκαστρο Οξυλίθου δεν μπορεί να θεωρηθεί σημαντικό οικιστικό κέντρο, αν και οι Sackett-Popham το χαρακτηρίζουν σαν το μυκηναϊκό κέντρο της περιοχής, με το οποίο συνδέονται οι τάφοι κοντά στην παραλία του Οξυλίθου. Τα περισσότερα ευρήματά τους χρονολογούνται σε σχετικά πρώιμους μυκηναϊκούς χρόνους (ΥΕ ΙΙ-ΠΙ Α).
Ο θολωτός τάφος του Παπαβασιλείου βρισκόταν στη βόρεια πλευρά του ποταμού, 500 μέτρα από τη γέφυρα, κοντά στο δημόσιο δρόμο. Η θέση ονομάζεται Εύρημα. Από το σχέδιο του Παπαβασιλείου φαίνεται ότι πρόκειται για αξιόλογο μνημείο με καλή κατασκευή. Τα ευρήματα χρονολογούνται στους χρόνους της ΥΕ ΙΙΙ Α 2 (Hankey 1952). Ένας άλλος κατεστραμμένος θολωτός τάφος που περιγράφει ο Παπαβασιλείου βρισκόταν στο Στόμιο στη βόρεια πλευρά του ποταμού στα ΝΔ της εκκλησίας του Αγ.Παντελεήμονα. Λανθασμένα θεωρήθηκε ότι η θέση βρισκόταν στην Ενορία Κύμης, προφανώς από τον τόπο καταγωγής του ιδιοκτήτη του κτήματος. Από τον τάφο που είχε συληθεί προέρχεται πιθανώς ένα πολύ καλά διατηρημένο μυκηναϊκό εγχειρίδιο, που βρισκόταν άλλοτε στο Δημοτικό Σχολείο Ενορίας και μεταφέρθηκε κατόπιν στη Χαλκίδα. Από το σχήματου χρονολογείται στην ΥΕ ΙΙ-ΙΙΙ Α περίοδο.
Αναφέρεται επίσης η ανακάλυψη θαλαμοειδούς τάφου της ΥΕ ΙΙΙ Α στην κορυφή του λόφου Προφήτης Ηλίας, 500 μ. ανατολικά της μονής Μάντζαρη. Σήμερα η θέση αναγνωρίζεται από ένα βύθισμα του εδάφους. Από τον τάφο αυτό προέρχονται τρία αγγεία της συλλογής του Δημ.Σχολείου Οξυλίθου. Τελευταία στην παραπάνω θέση συλήθηκε μυκηναϊκός τάφος (1976). Ένα αγγείο βρίσκεται στη μονή Μάντζαρη.
Σύμφωνα με πληροφορία του Δ.Θεοχάρη ο Παπαβασιλείου είχε επισημάνει νεκροταφείο θαλαμοειδών τάφων κοντά στο Αυλωνάρι. Σήμερα δεν είναι δυνατόν να ελεγχθεί η πληροφορία. Ένας συλημένος θαλαμοειδής τάφος αναφέρεται στη θέση Ρομάντζα, δυο χιλιόμετρα ΝΔ του χωριού Ωρολόγιο, αλλά δεν κατορθώσαμε να βρούμε την ακριβή θέση.
Το 1940 ο Θρεψιάδης ανέσκαψε θαλαμοειδή τάφο με κεραμεική της ΥΕ ΙΙΙ Α και δυο ξίφη με χρυσή επένδυση στους Ανδρωνιάνους. Πρόκειται για την πλησιέστερη στην Άνω Ποταμία θέση με μυκηναϊκά.
Ο Powell σ ένα παλιό αδημοσίευτο χειρόγραφό του αναφέρει την ύπαρξη αρχαίων τοίχων μέσα στη θάλασσα στο λιμάνι της Πλατάνας. Αυτό δεν έχει διαπιστωθεί, όπως δεν υπάρχουν στοιχεία για να στηρίξουν τη θεωρία ότι στη θέση αυτή υπήρχε ένα μυκηναϊκό λιμάνι. Είναι πάντως γεγονός ότι το 1906 κοντά στο λιμάνι της Κύμης μέσα στη θάλασσα βρέθηκαν 19 "χαλκά χύματα" ή "χελώνες" που χρονολογούνται στην ΥΕ Ι (1600-1500 π.Χ.). Πρόκειται για σταθμά, που ήταν σε χρήση στους μυκηναϊκούς χρόνους. Ο τύπος είναι ο πιο συνηθισμένος και ο αρχαιότερος, που έχει βρεθεί στο Αιγαίο. Παρόμοια "χύματα" αλλά διαφορετικά σε μέγεθος έχουν βρεθεί στη Φαιστό. Το εύρημα αυτό της Κύμης είναι πολύ σημαντικό, γιατί δείχνει επαφές της Εύβοιας με την Κρήτη στα μέσα της 2ης χιλιετηρίδας π.Χ., που έχουν μεγαλύτερη σημασία αν συνδυαστούν με τα αβεβαια προς το παρόν χαράγματα της Ποταμίας και το μυθικό πλου του Ραδάμανθυ στην ομηρική Οιχαλία. Σχέσεις με την μινωική Κρήτη επιβεβαιώθηκαν στη Σκόπελο (αρχαία Πεπάρηθο) όπου στη θέση Στάφυλος βρέθηκε βασιλική ταφή με κτερίσματα, που έχουν έντονη μινωική επίδραση και χρονολογούνται στο 1500 περίπου π.Χ. Η φιλολογική παράδοση παροσιάζει την Πεπάρηθο και τη Σκύρο σαν αποικίες των Κρητών στο Βόρειο Αιγαίο, γεγονός που χρονολογείται στο τέλος της Νεοανακτορικής περιόδου. Είναι λοιπόν πολύ πιθανή η παρουσία Μινωιτών στην περιοχή Κύμης. Στην περίπτωση αυτή το λιμάνι της Κύμης θα ήταν ένας απαραίτητος σταθμός για τις μετακινήσεις των Κρητών ναυτικών στο Β.Αιγαίο. Σαν αγκυροβόλιο μπορεί να είχαν χρησιμεύσει οι εκβολές του Μέλανος ποταμού στη θέση της σημερινής Πλατάνας. Όλα αυτά δείχνουν ότι στο μέλλον ίσως μας αναμένουν σημαντικές ανακαλύψεις στην περιοχή.
ΙΣΤΟΡΙΚΟΙ ΧΡΟΝΟΙ
Τα μέχρι σήμερα γνωστά μνημεία των ιστορικών χρόνων δεν είναι περισσότερα από τα μυκηναϊκά. Στους κλασσικούς και ελληνιστικούς χρόνους η περιοχή της Κύμης ήταν χωρισμένη σε δήμους. Οι γεωμετρικοί και αρχαϊκοί χρόνοι είναι προς το παρόν ένα αίνιγμα. Κεραμεική των χρόνων αυτών έχει βρεθεί μόνο στην Ιτέα του Αυλωναρίου. Επίσης δυο γεωμετρικά αγγεία προέρχονται από τάφους, που βρέθηκαν στη θέση Σάρες.
Ένα σημαντικό κέντρο στους κλασσικούς και ελληνιστικούς χρόνους είναι η Δραγκονάρα. όπου διατηρούνται σε καλή κατάσταση οχυρώσεις μιας ακρόπολης. Ο οικισμός πρέπει να κατελάμβανε τους πρόποδες του βουνού, όπου σήμερα βρίσκεται το χωριό Βρύση. Από την περιοχή προέρχονται μερικές επιτύμβιες στήλες. Απέναντι από τη Δραγκονάρα, στην κορυφή απότομου βουνού, βρίσκεται το Σαρακηνόκαστρο, που είναι πολύ ερειπωμένο και το καλύπτει πυκνή βλάστηση. Αποτελείται από ακανόνιστες πέτρες ασβεστολιθικής σύστασης και πρέπει να χρονολογηθεί στους ελληνιστικούς χρόνους. Πρόσφατα εντοπίστηκε ένα άλλο αρχαίο οχύρωμα κοντά στο χωριό Μανίκια, που δεν απέχει πολύ από τις δυο προηγούμενες θέσεις. Προφανώς η Δραγκονάρα, το Σαρακηνόκαστρο και τα Μανίκια έλεγχαν το φαράγγι, που τότε αποτελούσε το φυσικό πέρασμα από την ανατολική στη δυτική Εύβοια, παρ όλο που περνάει μέσα από δύσβατα βουνά.
Οχυρώσεις του 4ου αιώνα σώζονται στο Παλιοκαστρί του Αυλωναρίου, ένα κωνικό λόφο δίπλα στο ποτάμι Χόνδρος. Η θέση ταυτίστηκε κατά καιρούς με την ομηρική Οιχαλία. Σε μικρή απόσταση από το Παλαιοκαστρί στα νότια του ποταμού ο Τραυλός και η Κωνσταντίνου βρήκαν το 1940 αρχιτεκτονικά κομμάτια από κτήρια του 4ου αιώνα π.Χ. και λείψανα περίπτερου ναού του τέλους του ίδιου αιώνα. Οι ανασκαφείς εταύτισαν τη θέση, που ονομάζεται Ιτέα, με το ναό του Απόλλωνα στις Ταμύνες.
Αρκετά λείψανα των ιστορικών χρόνων παρουσιάζει η κοιλάδα του Οξυλίθου. Στη θέση Μάρμαρα, ανατολικά της γέφυρας και στα βόρεια του ποταμού, βρέθηκαν το 1959 κατά τη διάνοιξη του δρόμου κλασσικοί και ελληνιστικοί τάφοι. Ο Παπαβασιλείου αναφέρει στην ίδια θέση λείψανα κτηρίων. Ο ίδιος αναφέρει την ύπαρξη ναού στη θέση Πτελέα. Πρόκειται για οικοδόμημα τετράγωνο, διαστάσεων 8,35Χ6,17 που ονομάζεται πύργος. Είναι προφανές ότι το κτήριο έχει υποστεί πολλές διασκευές, αλλά η χρήση του ως ναού μόνο με ανασκαφή μπορεί να επιβεβαιωθεί. Στην ίδια περιοχή στον αγρό του Βελισσαρίου είχε βρεθεί πλήθος από κομμάτια αμφορέων και υδριών, γι αυτο ο Παπαβασιλείου συμπεραίνει ότι εδώ υπήρχε αγγειοπλαστικό εργαστήριο. Σε μια λαβή αμφορέα βρήκε αποτύπωμα με παράσταση γλαύκας. Ο ίδιος ερευνητής εντόπισε ίχνη αρχαίου θεάτρου στο Στόμιο Οξυλίθου.
Ένας θησαυρός νομισμάτων της Χαλκίδας και της Ερέτριας με μια λήκυθο του 5ου αι. π.Χ. προέρχονται από τη θέση Εύρημα, όπου βρισκόταν ο θολωτός τάφος. Επίσης το 1938 στα νότια του ποταμού και δίπλα στη γέφυρα βρέθηκε σαρκοφάγος, που περιείχε χρυσά ενώτια (κτήμα Τσακλάνου). Τάφοι έχουν βρεθεί και στα ανατολικά της μονής Μάντζαρη, απ όπου προέρχονται μερικά κλασσικά αγγεία της συλλογής Οξυλίθου.
Λείψανα αγγειοπλαστικού εργαστηρίου των ελληνιστικών χρόνων εντοπίστηκαν το 1976 σε απόσταση 100 περίπου μέτρων βόρεια του ΠΕ οικισμού στη Μουρτερή. Η θέση ονομάζεται Κεραμιδάκια από το πλήθος των κομματιών από οξυπύθμενους αμφορείς. Στη Μουρτερή στη νότια πλευρά του ποταμού, όπου η εκκλησία του Αγ.Αντωνίου είχαν βρεθεί παλαιότερα τάφοι και αρχαία πιθάρια.
Στην κοιλάδα του Μέλανος ποταμού τα κλασσικά και ελληνιστικά λείψανα είναι αραιότερα. Το οικιστικό κέντρο της περιοχής είναι το Καστρί Ποταμίας και γύρω απ αυτό έχουν κατά καιρούς βρεθεί σπουδαία ευρήματα και μερικοί τάφοι. Στο χώρο της σημερινής Κύμης το μόνο αξιόλογο μνημείο είναι το οχύρωμα της Χηλής. Τείχη από ασβεστόλιθους, πάχους 2 μ. περικλείουν ένα χώρο διαστάσεων 130Χ50 μέτρα. Η περιορισμένη έκτασή του δεν επιτρέπει να το ταυτίσει κανείς με κάποιον αρχαίο οικισμό. Παλαιότεροι ερευνητές το είχαν ταυτίσει με την αρχαία Κύμη, αλλά κάτι τέτοιο δεν μπορεί να σταθεί. Πρόκειται για οχυρώσεις που πιθανότατα έγιναν στην πρώιμη ελληνιστική περίοδο, συγχρόνως με αυτές της Άνω Ποταμίας, επειδή η θέση είναι πολύ επίκαιρη και ελέγχει τον κόλπο της Κύμης, αλλά και τη θάλασσα του Β.Αιγαίου. Λείψανα οικοδομημάτων δεν σώζονται. Ο Powell αναφέρει υστεροκλασσικούς τάφους και πίθους. Ο Παπαβασιλείου λανθασμένα το είχε ονομάσει "μυκηναϊκό οχυρό", επειδή θεώρησε τα τείχη κυκλώπεια. Παρά την επίμονη όμως έρευνα τίποτε μυκηναϊκό δεν βρέθηκε. Ένα άλλο οχύρωμα αναφέρει ο Σκούρας στο Στόμιο Οξυλίθου. Τάφοι και αποθηκευτικοί πίθοι επισημάνθηκαν το 1976 στην περιοχή του χωριού Ταξιάρχες και στο λόφο Κουβελάρη, που βρίσκεται στα δυτικά του αμαξιτού δρόμου προς την Κύμη. Η χρονολογία τους είναι αβέβαιη.
ΡΩΜΑΪΚΟΙ ΚΑΙ ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΟΙ ΧΡΟΝΟΙ
Τα ρωμαϊκά λείψανα δεν φαίνεται να είναι πολλά. Στο Καστρί της Ποταμίας δεν παρατηρήθηκαν ίχνη κατοίκησης κατά τη ρωμαιοκρατία. Το 1972 βρέθηκαν ρωμαϊκοί τάφοι στο δρόμο Κύμης-Ενορίας, όχι μακρυά από το σημείο όπου επισημάνθηκαν τα προϊστορικά λείψανα. Ρωμαϊκή κεραμεική βρέθηκε στη Δραγκονάρα και στην Ιτέα Αυλωναρίου.
Στους μεσαιωνικούς χρόνους η κατοίκηση φαίνεται πυκνή. Οι πύργοι που υπάρχουν στην περιοχή Κύμης έχουν πολύ πυκνή διάταξη και επικοινωνούν οπτικά μεταξύ τους. Πύργοι υπάρχουν στα Βίταλα, 5 χιλ. από την Κύμη, σε υψόμετρο 570 μ. Από δω φαίνεται το Καστρί Ποταμίας, το κάστρο της Οχτωνιάς και ένας πύργος στο χωριό Πύργος, που σήμερα έχει γκρεμιστεί. Άλλοι πύργοι βρίσκονται στα Κουρούνια, στους Κήπους, στο Κάδδι και στο Κήλι κοντά στο χωριό Μονόδρυ.
Μεσαιωνικά κάστρα σώζονται στη Δραγκονάρα, στην Γκρασπηλαία Οχτωνιάς, στο Ποτήρι Αυλωναρίου και στον Άγ.Γεώργιο Κύμης. Στην Αγ.Τριάδα Οξυλίθου σώζονται επίσης λείψανα οχυρώματος, που από την τοιχοδομία του φαίνεται ότι ανήκει σε μεσαιωνικούς χρόνους.
(από το βιβλίο του Αδαμ. Σάμψων, επιμελητή αρχαιοτήτων, ΕΥΒΟΪΚΗ ΚΥΜΗ Ι (1981)
περισσότερα και στον σύνδεσμο
Σχόλια
Δημοσίευση σχολίου